Czym jest odporność? 

Przychodząc na świat, jesteśmy wyposażeni w szereg mechanizmów przystosowawczych oraz obronnych. Nasza odporność (układ immunologiczny) jest złożonym systemem substancji, komórek, tkanek oraz narządów, dzięki którym możemy bezpiecznie funkcjonować. Naturalna odporność jest tarczą ochronną oraz skarbnicą wiedzy organizmu o zagrożeniach, którym będzie musiał stawić czoła.

Układ odpornościowy posiada umiejętność odróżniania komórek obcych od własnych oraz zdolność uczenia się. Pamięć immunologiczna to zapamiętywanie przez komórki układu odpornościowego antygenów, z którymi organizm miał wcześniej do czynienia. W przypadku ponownego kontaktu z czynnikiem chorobotwórczym dochodzi do znacznie szybszej i wyspecjalizowanej „odpowiedzi”, co skutecznie zapobiega rozwojowi infekcji.

Jak zbudowany jest układ odpornościowy?

Naszą odporność tworzy szereg narządów limfatycznych. Pierwotnym narządem limfatycznym jest zanikająca z wiekiem grasica, w obrębie której przebiega rozwój limfocytów T. Wtórne narządy chłonne to: śledziona, węzły chłonne oraz tkanka limfatyczna przewodu pokarmowego. Narządy te stanowią przestrzeń funkcjonalną komórek układu odpornościowego. 

Największym narządem układu limfatycznego jest śledziona, odpowiedzialna za produkcję limfocytów, monocytów i przeciwciał. W tworzeniu przeciwciał biorą udział również węzły chłonne. Ich inną funkcją jest oczyszczanie limfy, dzięki czemu jest ona wolna od zanieczyszczeń.

Do innych narządów, w których namnażają się komórki układu odpornościowego, należą migdałki, będące grudkami limfatycznymi. Podobnie jak węzły chłonne, migdałki pełnią funkcję obronną i odpowiadają za naszą odporność. Są barierą ochronną zabezpieczającą przed inwazją patogenów. Tkanka limfatyczna znajduje się również w ścianach jelit. Jest to największe skupisko limfocytów w organizmie ludzkim.

Odporność – kiedy się kształtuje?

Układ odpornościowy tworzą także różne komórki: makrofagi, fagocyty, granulocyty, komórki NK (naturalni zabójcy), limfocyty cytotoksyczne oraz produkujące przeciwciała. Układ immunologiczny zaczyna się kształtować w czasie życia płodowego. Pojawiają się wtedy narządy (śledziona, grasica) oraz komórki układu odpornościowego. Limfocyty B podejmują produkcję przeciwciał. 

Przed porodem we krwi płodu odnajdujemy leukocyty, interferon oraz przeciwciała matki, dzięki którym dziecko prezentuje tymczasową, bierną odporność na wirusy.. Zanika ona do 6. miesiąca życia. Dzięki kontaktowi z bakteriami obecnymi w śluzie szyjki macicy matki dziecko zyskuje dodatkową ochronę przed pierwszym kontaktem z bakteriami i wirusami występującymi w środowisku.

Mimo że nie jest całkowicie bezbronne, dziecko do 12. miesiąca życia jest szczególnie narażone na infekcje. Po kilku tygodniach przeciwciała matki przestają działać, a układ odpornościowy niemowlęcia nie wytwarza jeszcze wystarczającej ilości własnych. Mówimy wówczas o „luce odpornościowej” – okresie szczególnej podatności na infekcje. W tym czasie odporność dziecka podnosi karmienie piersią oraz szczepienia ochronne. Od 6. miesiąca życia liczba przeciwciał IgG zaczyna wzrastać. Poziom zbliżony do tego u osób dorosłych osiąga dopiero w wieku 15 lat.

Odporność wrodzona

Człowiek rodzi się zaopatrzony w mechanizmy odporności wrodzonej. Ten typ odporności ma charakter nieswoisty. Nie jest ona skierowana przeciwko konkretnym antygenom i nie wymaga wcześniejszego kontaktu z nimi. Jest to najbardziej podstawowa odporność, będąca pierwszą linią obrony organizmu.

Odporność wrodzona lub pierwotna stanowi skuteczne narzędzie obronne, a jej prawidłowe funkcjonowanie jest podłożem, na którym dochodzi do dalszej specjalizacji mechanizmów odpowiedzi układu immunologicznego. 

Tworzą go naturalne bariery, takie jak skóra, błony śluzowe, mechanizmy samooczyszczania się błon śluzowych (kaszel, kichanie, łzawienie), substancje hamujące namnażanie się patogenów (np. kwas solny w żołądku) oraz szereg komórek zaangażowanych w walkę z zagrożeniem. 

Mechanizmy wrodzonego systemu odporności opierają się na wytwarzaniu i aktywności substancji chemicznych zwanych cytokinami (m.in. interferon), zabijaniu zakażonych patogenami komórek (komórki NK), aktywności komórek żernych (fagocytów).

Prawidłowo funkcjonująca odporność wrodzona gwarantuje utrzymanie homeostazy organizmu (stan dynamicznej równowagi). Rozwój reakcji wrodzonego systemu odporności poprzedza i determinuje rozwój odporności nabytej.

Odporność nabyta

Odporność nabyta jest odpowiedzią swoistą, powstałą w konsekwencji kontaktu z antygenem. Do wytworzenia pamięci immunologicznej dochodzi na drodze przebycia infekcji lub szczepień ochronnych. Komórki pamięci powstają z limfocytów. Jeśli ten sam patogen pojawi się ponownie, układ odpornościowy zareaguje, wytwarzając większe ilości immunoglobulin, czyli przeciwciał. Pamięć immunologiczna zabezpiecza organizm przed ponowną chorobą na lata, czasem na całe życie.

Sprawne funkcjonowanie mechanizmów odporności wrodzonej oraz odporności nabytej zabezpiecza organizm przed infekcjami lub znacznie łagodzi i skraca ich przebieg w momencie ich wystąpienia. Czynnikami, które wspierają odporność, są m.in. odpowiednia dieta bogata w witaminy, ruch oraz właściwa ilość snu. W momencie pojawienia się objawów przeziębienia można wesprzeć działanie mechanizmów odporności, stosując odpowiednio dobrane leki.

Czynniki wpływające na odporność

Na odporność organizmu działa wypadkowa wielu elementów – biologicznych, środowiskowych i stylu życia. Znaczenie mają wiek (inna odporność u dzieci, inna u dorosłych i seniorów), uwarunkowania genetyczne oraz przebyte infekcje i szczepienia (kształtują odporność wrodzoną i nabytą). Kondycję układu odpornościowego modyfikują także sen i stres, aktywność fizyczna, sposób żywienia, mikrobiota jelitowa, ekspozycja na dym tytoniowy i zanieczyszczenia powietrza, a także choroby przewlekłe i przyjmowane leki.

W pierwszych latach życia na kształtowanie odporności wpływają przede wszystkim dojrzewanie układu immunologicznego, kontakt z drobnoustrojami w żłobku lub przedszkolu oraz jakość snu. Z kolei częste wahania temperatur i niska wilgotność powietrza zimą mogą przesuszać błony śluzowe dróg oddechowych, co utrudnia ich naturalne funkcje obronne.

Sposoby na wzmocnienie odporności

Jeśli zastanawiasz się, jak zwiększyć odporność, postaw na codzienne nawyki.

• Sen i regeneracja: celuj w 7–9 godzin snu u dorosłych, natomiast u dzieci zgodnie z normami wiekowymi. Regularny rytm dobowy wspiera procesy obronne.
• Ruch na co dzień: umiarkowana aktywność 150–300 minut tygodniowo (dzieci – co najmniej 60 min dziennie) sprzyja prawidłowej pracy układu immunologicznego.
• Zbilansowana dieta: dodawaj warzywa i owoce do każdego posiłku, jedz produkty pełnoziarniste, sięgaj po dobre źródła białka, tłuste ryby morskie, orzechy i nasiona, ogranicz cukry proste i wysoko przetworzone przekąski.
• Mikrobiota i jelita: dbaj o spożycie błonnika pokarmowego i fermentowanych produktów mlecznych, takich jak kefir i zsiadłe mleko, nawadniaj organizm przez cały dzień.
• Higiena i środowisko: myj ręce, regularnie wietrz pomieszczenia, utrzymuj komfortową wilgotność powietrza, unikaj dymu tytoniowego.
• Stres pod kontrolą: opanuj techniki relaksacyjne, chodź na spacery, pozostań w kontakcie z naturą – przewlekły stres może obniżać odporność.
• Profilaktyka medyczna: zadbaj o aktualność szczepień – zgodnie z zaleceniami lekarza.

Te zasady wspomagają wzmocnienie odporności w sposób bezpieczny i długofalowy. Podstawą troski o układ odpornościowy dzieci jest budowanie prawidłowych nawyków (sen, ruch, dieta, higiena), a w przypadku częstych infekcji – konsultacja planu postępowania z pediatrą.

Piśmiennictwo:

1. Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W. Immunologia. Wydawnictwo Naukowe PWN 2002, Warszawa